Nadleśnictwo Gołąbki leży w regionie, który u zarania dziejów odegrał szczególną rolę w budowie państwowości. Stąd blisko do pierwszych stolic rodzącej się krainy Polan. Książe Popiel, władca Kruszwicy, źle rokował już od młodych lat, nie tylko ze względu na niemiecką żonę. Za zbrodnię na swych krewnych spotkała go sroga kara, którą wymierzyły mu niewielkie gryzonie. Niedaleko stąd do Żnina, do romańskich klasztorów Trzemeszna, Mogilna, Strzelna i Biskupina utożsamianego z łużycką osadą. Historycznych dowodów kultury materialnej nie brakuje. W tym krajobrazie zawsze obecny był las, jeszcze wtedy gęsty i dziki. Z czasem ponosił jednak koszty intensywnego osadnictwa, swoisty wkład w rozwój cywilizacyjny tej ziemi.
Po nieprzebytych borach, które przed wiekami porastały państwo nad Wisłą, pozostały enklawy lasów ciągnących się wzdłuż polodowcowych rynien. O tutejszym krajobrazie zadecydowało ostatnie zlodowacenie pozostawiając moreny, sandry, głazy narzutowe, jeziora. Jednym z największych bogactw naturalnych, które kryje tutejsza ziemia jest sól kamienna w rejonie Wapna, Damasławka, Szubina. Polno-leśne pejzaże świadczą o kierunku cywilizacyjnego rozwoju regionu. Najżyźniejsze gleby zagospodarowali rolnicy, mniej dostępne tereny porastają mieszane lasy. Utrwaliła się struktura użytków, która jest nie tylko odwzorowaniem bogactwa naturalnego Pałuk, ale i gospodarności tutejszych mieszkańców.
Główny kompleks Nadleśnictwa Gołąbki stanowią lasy, które w przeszłości miały wielu właścicieli. Największa część to majątek kościelny rozdzielony pomiędzy klasztory kanoników regularnych w Trzemesznie, Benedyktynów w Mogilnie, klarysek w Gnieźnie i arcybiskupów gnieźnieńskich. Nieco w mniejszym stopniu reprezentowane były królewszczyzny, lasy szlacheckie i ziemiańskie. Historyczne badania pozwalają na poznanie zmian w szacie roślinnej oraz sposobów jej gospodarczego wykorzystania. Cezurą graniczną w tym zakresie jest wiek XIII, od którego możemy mówić o początkach celowych form działalności.
Przemiany, jakie nastąpiły od tego czasu powodowane były działalnością człowieka, głównie żywiołem osadniczym. Wynikiem tych procesów było szybkie zmniejszenie się powierzchni lasów, głównie w żyznych dolinach. Ekspansja rolnictwa spowodowała ogromne ubytki w pierwotnej szacie leśnej. Z czasem utrwalił się krajobraz z lasem zepchniętym na peryferie. W pierwszej kolejności pozyskiwano drewno dębowe i modrzewiowe jako budulec, lipowe na wyroby, brzozowe na opał. Duże znaczenie miał również intensywny wyrób smoły, dziegciu, popiołu, potażu, węgla drzewnego. Rozwijająca się hodowla bydła była utrapieniem gatunków liściastych, gdyż wypas odbywał się głównie w dębinach. Świadkiem tamtego okresu są dzisiejsze świetliste dąbrowy.
W XIV w. stan zalesienia powiatu gnieźnieńskiego, w granicach którego znajdowała się większość lasów gołąbkowskich kształtował się na poziomie 38,4%, sąsiedniego kruszwickiego – 39,4%. Do tego należy dodać tereny bagienne, które osuszać zaczęto dopiero pod koniec XVI w. wraz z olenderskim osadnictwem. W okresie staropolskim cechą charakterystyczną dla gospodarki pańszczyźnianej był brak dbałości właścicieli ziemskich o stan lasów. Wynikało to po części z przeświadczenia, że podstawą rozwoju folwarku, a zarazem najpewniejszym źródłem dochodów, jest rolnictwo. Dopiero z końcem tej epoki, który przypadł na początek tworzenia się kapitalizmu, mamy do czynienia z kształtowaniem się elementami planowej gospodarki leśnej.
Już w r. 1772 pod panowaniem pruskim znalazła się znaczna część majątków opactwa mogileńskiego wraz z miastem. W r. 1793, po zajęciu przez Prusy w ramach II rozbioru dalszych części Kujaw i Wielkopolski oraz rejonu częstochowskiego, pod ich władzę dostała się reszta majątków opactwa w Mogilnie i Lubiniu. Po r.1807 wszystkie opactwa znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, ale nie na długo. Po ustaleniu nowego podziału kraju przez Kongres Wiedeński w r. 1815 Lubiń i Mogilno dostały się ponownie pod panowanie pruskie w ramach Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
Obszar w zasięgu Nadleśnictwa Gołąbki dwukrotnie przyłączany był do państwa pruskiego, pierwsze próby przeprowadzono w marcu 1774 roku. Przy drugim wytyczaniu granic zaboru, pruscy komisarze poszerzyli obszar panowania o znaczną część Wielkopolski, w tym Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Żnin i Szubin. W ten sposób ustalona granica rozdzieliła lasy należące do arcybiskupstwa oraz dóbr klasztornych Mogilna i Trzemeszna. Pewna ich część pozostała w Królestwie Polskim, jednakże większość znalazła się w granicach Prus. Ten stan rzeczy miał ogromny wpływ na późniejszą tradycję powstania dwóch jednostek organizacyjnych lasów królewskich, tj. nadleśnictwa Gołąbki i Szczepanowo.
W dziejach tutejszych lasów przełomowy był rok 1793, kiedy to w ramach II rozbioru przyłączono do państwa pruskiego całą Wielkopolskę. Niemcy mieli już wprawę w grabieniu dóbr królewskich i kościelnych nabytą podczas pierwszej parcelacji. Po zagarnięciu tych terenów w 1793 roku rządowi urzędnicy skarbowi przeprowadzili lustrację dóbr w celu wymierzenia podatków, na tej podstawie przywłaszczyli sobie większość posiadłości klasztornych. Podobnie uczyniono z dobrami arcybiskupimi. Usankcjonowaniem procederu była Najwyższa deklaracja króla pruskiego, zwana uniwersałem lub dekretem Fryderyka Wilhelma II z dnia 28 lipca 1796 roku. Zgodnie z jej wytycznymi, odebrane dobra starostom, królewszczyzny należące onegdaj do Korony, tudzież duchowne dobra w Prusach Południowych ze wszystkimi przyległościami i należnościami, przechodzą pod kameralną administrację.
Przejęte lasy zorganizowano w cztery tzw. Duże Okręgi z siedzibą w Bydgoszczy, Koronowie, Gnieźnie i Zalegniewie. Z kolei te jednostki podzielono na tzw. Małe Okręgi – Nadleśnictwa. W Okręgu Gniezno były 4 Nadleśnictwa, zwane również Leśnictwami Rewirowymi z siedzibą w Gołąbkach, Mogilnie, Powidłu i Strzelnie. Ten sposób organizacji Lasów Królewskich przetrwał do 1807 roku, został przywrócony po 1815 roku. Powołane ok. 1796 roku w Trzemesznie obie instytucje rządowe miały sprawować pieczę nad lasami późniejszego obwodu gołąbkowskiego. Na podstawie udokumentowania w/w wydarzeń można przyjąć, że organizacyjną kolebką i początkiem funkcjonowania Nadleśnictwa Gołąbki jest rok 1796. Właśnie mija 225 lat od ukazania się dekretu, który utrwalił państwowy status tutejszych lasów.
Kwerenda zasobów archiwalnych, dociekliwość autora monografii historycznej Pana Mariana Przybylskiego, nie tylko precyzyjnie datują powstanie Nadleśnictwa Gołąbki. Dają też satysfakcję ludziom lasu, którzy wnieśli wkład w zachowanie dziedzictwa przyrodniczego Pałuk. Doniosłość tej rocznicy podkreśla publikacja „Lasy Pałuckie. Z dziejów Nadleśnictwa Gołąbki”. Jej lektura dostarcza czytelnikowi wiedzę o historii tutejszych lasów, ich związku z rozwojem społeczno-gospodarczym regionu.
Dzisiaj ludzie w zielonych mundurach z dumą patrzą na dokonania przodków, sami dokładają cegiełkę w tym dziele. Ciężko doświadczeni nawałnicą z 2017 roku potrafili odtworzyć zniszczone drzewostany, zachować trwałość lasów i ciągłość ich użytkowania. Jubileusz 225-lecia jest okazją do podkreślenia, jaka drogę przebyliśmy i dokąd zmierzamy. Historia nam sprzyja, trzeba docenić poprzedników za to, że potrafili utrzymać państwowy status naszych lasów.
Józef Popiel
Nadleśnictwo Gołąbki